Aciz Bilim

1. el-Cedîd fi’l-ĥikme (el-Cedîd, el-Ĥikmetü ve’l-ilâhiyyât, el-Ĥikmetü’l-cedîde). Mantık, felsefî kavramlar, tabiat, nefis, akıl ve Tanrı konularına dair yedi bölümden oluşan eser Hâmid Mer‘îd el-Kübeysî tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (Bağdad 1986). Eserin asıl metni ve muhtasarlarının çeşitli el yazmaları el-Kâşif, Kitâb fi’l-ĥikme ve Telħîśü’l-ĥikme başlıklarıyla Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Ayasofya, nr. 2446/1, 2447; Esad Efendi, nr. 1930, 1933).


2. Tenķīĥu’l-ebĥâŝ li(ani)’l-mileli’ŝ-ŝelâŝ. İbn Kemmûne’nin 679 (1280) yılında kaleme aldığı ve Yahudilik, Hıristiyanlık ve Müslümanlığı incelediği için bu adı verdiğini belirttiği eser din felsefesi, dinler tarihi ve kelâm ilmini ilgilendiren önemli bir çalışmadır. Karşılaştırmalı bir dinler tarihi çalışması da denilebilecek olan eser dört bölümden oluşmaktadır. Müellif birinci bölümde din ve peygamberlikle ilgili genel bilgilere, ikinci bölümde Yahudiliğin peygamberlik anlayışına yer vermiş, yahudi iken ihtidâ ettiğini bildirdiği Samuel b. Yahyâ el-Mağribî’nin İfhâmü’l-Yehûd adlı eserindeki itirazları ele alarak bunlara Yehuda Halevi ve İbn Meymûn’dan esinlenen cevaplar vermeye çalışmıştır. Bu bölümdeki konular arasında Tevrat metninin muhafazası ve hükümlerinde değişiklik, bozulma veya neshin olup olmadığı, Tevrat’ın âyetleri arasında Allah hakkında teşbih ve tecsîmi andıran niteliklerle aklın kabul etmeyeceği hikâyelerin bulunup bulunmadığı Tevrat’ta geçmiş peygamberlerle ilgili rivayetlerin doğruluk derecesi, âhiret hayatıyla ilgili haberlerin yer almamasının sebebi gibi problemler bulunmaktadır. Eserin üçüncü bölümünde Hıristiyanlığın peygamberlik anlayışı incelenmiş, Hz. Îsâ ve İnciller’le ilgili bilgi verilmiştir. Dördüncü bölüm İslâm dinine ayrılmış ve burada Hz. Muhammed’in risâleti üzerinde durulmuş, İslâm inancına göre Hz. Peygamber’in önemi, şahsiyeti, fesahati, dindeki konumu ve mûcizeleri anlatılmış, kelâmcıların konuyla ilgili kanaatleri verilmiş ve bunların tenkidi yapılmıştır. Aynı bölümde Kur’an’ın nüzûlü, i‘câzı, sûre ve âyetlerinin tertibi, anlaşılıp yorumlanması gibi konular işlenmiş, bu husustaki ihtilâflara temas edilmiştir. Bu bölümde Kur’ân-ı Kerîm’den âyetlere de yer verilerek İbn Sînâ, Gazzâlî, İbn Meymûn ve Fahreddin er-Râzî gibi düşünürlerden konuyla ilgili alıntılar yapılmıştır. Kaynaklar, Muzafferüddin İbnü’s-Sââtî’nin (ö. 694/1295) muhtemelen bu esere karşı ed-Dürrü’l-menđûd fi’r-red Ǿale’l-feylesûf el-yehûd adıyla bir reddiye kaleme aldığını zikretmektedir (İbn Tağrîberdî, I, 421; Temîmî, I, 401). Yine Zeynüddin Sarıca b. Muhammed el-Malatî de esere Nühûđu ĥaŝîŝi’n-nühûd ilâ ħavżı ħabîŝi’l-yehûd adıyla bir reddiye yazmıştır (Keşfü’ž-žunûn, I, 495). Moshe Perlmann, Tenķīĥu’l-ebĥâŝ’ı İstanbul ve Tahran’da bulunan yazma nüshalarına dayanarak neşretmiş, daha sonra İngilizce’ye çevirerek Sa‘d b. Mansūr Ibn Kammūna’s Examination of the Inquiries into the Three Faiths başlığıyla yayımlamıştır (Berkeley-Los Angeles 1967).


3. Şerĥu’l-İşârât (Şerĥu’l-Uśûl ve’l-cümel min mühimmâti’l-ilm ve’l-amel). İbn Sînâ’nın el-İşârât ve’t-tenbîhât’ının adlı eserinin şerhidir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 2516).


4. Şerĥu’t-Telvîĥât. Sühreverdî el-Maktûl’ün et-Telvîĥât’ının şerhidir. 669 (1270) yılında tamamlanan eserin Süleymaniye Kütüphanesi’nde değişik yazmaları bulunmaktadır (Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 854; Damad İbrâhim Paşa, nr. 820; Lâleli, nr. 2525; Yenicami, nr. 766). Aynı kütüphanedeki diğer iki nüshasında Şerĥu’t-Telvîĥâti’s-Sühreverdî (Şehid Ali Paşa, nr. 1740) ve Şerĥu’t-Telvîĥât fi’l-ĥikme (Ayasofya, nr. 2423) adlarıyla da geçen eser, et-Telvîĥât’a yapılan dört şerhin birincisi olması sebebiyle işrak felsefesi açısından büyük önem arzetmektedir.


5. Cevâb an suâli Faħriddîn el-Kâşî (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3641-3642). 6. Talîķa alâ Risâleti Necmiddîn el-Kâtibî (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4862).


7. Risâle fi’l-Mübâĥaŝât vaķaat beyne İbn Kemmûne ve’l-Kâtibî (Süleymaniye Ktp., Pertev Paşa, nr. 617).


8. Risâle fî enne iŝbâte’l-imkân lâ yelzemü minhü imkânü’ś-śübût (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4862).


9. Talîķa ale’s-suâlâti’l-murâde ale’l-uśûleyn min Kitâbi’l-Meâlim. Fahreddin er-Râzî’nin Meâlimü uśûli’d-dîn adlı eseri hakkında bir çalışmadır (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1932).


10. Kitâb fi’l-ĥikme (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1933; Ayasofya, nr. 2447). Müellifin el-Cedîd fi’l-ĥikme adlı eserinde ele aldığı mantık, tabiat ve metafizikle ilgili görüşlerinin özetidir.


11. et-Tarîfât (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3642).


12. Teźkire fi’l-Kîmiyâ.


13. Risâle fî ezeliyyeti’r-rûĥ. Mantıkî açıdan ruhun ölümsüzlüğünün ispatlanmaya çalışıldığı bu eseri Leon Nemoy, Ibn Kammūna’s Treatise on The Immortality of The Soul adıyla İngilizce’ye çevirmiş ve yayımlamıştır (bk. bibl.).


14. el-Kâfi’l-kebîr. Tıpla ilgili bir çalışmadır.


15. Mülteķaŧu Telħîśi’l-Muĥaśśal. Nasîrüddîn-i Tûsî’nin Telħîśü’l-Muĥaśśal adlı çalışması üzerine notlardan ibarettir.


16. el-Farķ beyne’r-Rabbâniyyîn ve’l-Ķaraiyyîn. Yahudi toplumunun iki büyük grubu arasındaki farklılıklara temas eden bir çalışmadır (eser hakkında geniş bilgi için bk. Nemoy, Tarbiz, XXIV, 343-354).